Okulda Gerçekten Sağlıklı Yemekler Var mı?

Oğlum Can’a hamileliğimden beri ve özellikle o doğduktan sonra geçen son 5 senede daha sağlıklı yiyecek seçimleri yapmaya çalışıyorum. Ev yemeklerinde sağlıklı tercihler yapmak nispeten kolay. Ancak okula giden çocuklarımız gün içinde bizden uzakta saatler geçiriyor. En az bir, kimi zaman iki ana öğünü okulda yiyorlar. Arada yenilen atıştırmalıklar da cabası… Okulda gerçekten sağlıklı yemekler var mı? Bundan önemlisi çocuklarımız okulda nasıl besinleri tercih ediyor?

Amerika’nın California eyaletinde pilot bir bölgede⁽¹⁾ ilkokul çocuklarına okulda %100 organik, GDO’suz ürünlerle yapılan öğle yemekleri verilmeye başlanmış. Bunu duyunca şöyle bir iç çektim. 2013 senesinde test çalışmaları başlayan 2015 Ağustos ayından beri de tamamen geçerli olan bu uygulama Amerika’da şimdilik bir ilk. Okuldaki eğitimciler uygulamanın başlamasından beri disiplin cezalarının azaldığını ve okula katılımın arttığını belirtmiş. Öte yandan Amerika’da marketlerde satılan yiyeceklerin yaklaşık %80’nin GDO’lu olduğu düşünülüyor. Elbette okul yemekhanelerinde çocuklara verilen yemekler de bundan payını alıyor. Acaba ülkemizde durum nasıl?

Okul Yemekleri Nihayet Denetlenmeye Başlamış

Milli Eğitim Bakanlığı bildiğim kadarıyla ilk olarak 2007 senesinde okul kantinlerinde satılan yiyeceklerin denetimi için bir genelge⁽²⁾ çıkarmış. Bu genelgede “enerji içecekleri, gazlı, kolalı, aromalı içecekler ile kızartmalar (patates kızarması gibi) ve cipslerin satışının caydırılması ve süt, ayran, yoğurt, meyve suyu, sebze suyu, taze sıkılmış meyve suyu, sebze suyu ve tane ile meyve ve sebze satışına özendirilmesi” gibi bir tavsiye karari var. Ancak yaptırımı olmadığı için pratikte uygulayanların çok olmadığını sanıyorum.

2011 senesinde bakanlık yeni bir genelge çıkarmış. ⁽³⁾ Bu sefer ipleri daha sıkı tutmak istemiş ki, genelge metnini biraz daha sert yazmış. “Doğal maden suları hariç, enerji içecekleri, gazlı içecekler, aromalı içecekler ve kolalı içecekler, kızartma ve cipslerin satışı yapılmayacak, otomatik satış yapan makineler bulundurulmayacak, bunların yerine süt, ayran, yoğurt, meyve suyu, taze sıkılmış meyve suyu ve tane ile satılan meyve bulunacaktır.” demiş. Bir önceki düzenlemeyle neredeyse aynı ve kesinlikle yeterli olmayan bir kısıtlama. Bu aşamada biz hala okullarda kola gibi gazlı/şekerli içecekler, çikolata/bisküvi/şeker/cips gibi paketli ve katkı maddeli yiyecekler satılmasın diye uğraşıyoruz. Yani akademik/bilimsel çalışmalarda sağlıksızlığı sayısız kere vurgulanmış ürünleri ancak 2011 senesinde okullardan uzaklaştırabiliyoruz. Oysa bunlar buzdağının görünen yüzü. Bunların yanısıra sağlıklı beslenmek için dikkat edilmesi gereken pek çok nokta var.

Nihayet dört sene sonra, Eylül 2015’de bakanlık okullardaki beslenme işini daha ciddiye alan bir çalışma yapmış.  Okullarda Yiyecek ve İçecek Standartlarını⁽⁴⁾ açıklayan bir kitapçık yayınlamış. Bu kitapçığa göre okullarda satılan yiyecekler 3 gruba ayrılmış:

“YEŞİL → Besin değeri yüksektir. Bu gruptaki yiyecek ve içecekler tercih edilmei ve desteklenmelidir/

TURUNCU → Bazı besin ögelerini içermekle birlikte enerji (kalori/kkal), doymuş yağ,tuz (sodyum) ve şeker içeriği yüksek olabilir. Bunlar sık tüketilmemeli ve porsiyonları küçük tutulmalıdır.

KIRMIZI → Besin değeri düşük ve enerji (kalori/kkal), doymuş yağ, tuz (sodyum) ve şeker içeriği yüksektir. Bunlar okul kantin ve kafeteryalarında bulundurulmamalıdır.

YEŞİL ve TURUNCU gruptaki yiyecek ve içecekler okullarda bulundurulabilirler. Bu yiyecek ve içecekler bir yelpaze üzerinde düşünüldüğünde amaç; okullardaki yiyecek ve içeceklerin mümkün olduğunca yelpazenin YEŞİL tarafına yakın olmasıdır. Örneğin; Sosisli ve beyaz ekmekli bir sandviç yerine; içine marul, domates, salatalık eklenmiş, tam buğday ekmekli, beyaz peynirli bir sandviç tercih edildiğinde tüketilecek gıda YEŞİLe yaklaşmış olacaktır. Eklenen her sebze sandviçi, yelpazenin YEŞİL tarafına daha da yaklaştıracaktır. KIRMIZI yiyecek ve içeceklerinse okullarda bulundurulmaması önerilmektedir.”

Kitapçık metni okunduğunda öneriler yerinde gözüküyor. Trafik ışıklı, şık bir uygulama var 🙂 Bununla beraber bahsedilen konular hala öneri gibi duruyor.  Uygulamada durumun nasıl olduğunu, örneğin kırmızı listedeki ürünlerin satışının genelge ile yasaklanıp yasaklanmadığını, uymayanlara cezai yaptırım olup olmadığını göremedim.

Bizdeki okul yemeklerinde en güncel durum bu… Organikten, GDO’dan, lokal üretimden bahseden yok. Hal böyleyken Türkiye koşullarında çocuklara tamamen organik gıdalar veren okul olduğunu da maalesef sanmıyorum. Çocuklarımızın evdeki beslenmesine nasıl dikkat ediyorsak, okuldaki beslenmesini de göz ardı etmemeliyiz. Beslenme çantası hazırlarken içine konacak yiyecekleri seçmek kolay, ancak çocuğun yiyip yemediğinden nasıl emin olacağız? Çocuk büyüyüp harçlık almaya başlayınca okuldaki kantinden yaptığı seçimler ne olacak? Okulda yemekhane varsa sunulan yiyecekler üzerinde kontrolümüz olacak mı? Çare çocuklarımıza sağlıklı/sağlıksız yiyecek ayrımını küçük yaşta itibaren öğretmek ve içtenlikle benimsemelerini sağlamak…

Okul Yemekleri

Çocuğunuzun sabah evden çıkmadan önce mutlaka sağlıklı ve dengeli bir kahvaltı etmesi gerektiğini söylemek sanırım gereksiz. Ancak gerçekten uygulanıyor mu? Milli Eğitim Bakanlığı’nın 2008 senesinde yaptığı bir araştırmaya⁽⁴⁾ göre sabahçı öğrencilerin %22’si kahvaltı yapmadan okula geliyor, %30’u da “bazen” kahvaltı yaparak geliyor. İki grubu topladığımızda oran %50’yi geçiyor. Bu çocuklar da bizim çocuklarımız değil mi?

Bana göre öğle yemeği için mümkünse evden hazırlanmış yiyecekler beslenme çantasıyla okula gönderilmeli. Benim öğrenciliğim zamanında ilkokulda beslenme çantası götürürdük. Özenle yıkanmış ve ütülenmiş sıra örtülerinin üzerine kumaş peçetelerimizi sererek yemek yerdik. Bu hem sağlıklı beslenmeyi, hem de sofra adabını aşılardı. Ortaokul ve lisede harçlık almaya başlayınca kantinden yemeye başladık. Çünkü tüm arkadaşlarımız öyle yapıyordu, öylesi daha havalıydı!!! Neyse ki cips ve çikolatayla ömür geçmeyeceğine kolay uyanmıştım. Ben genelde tost, sosisli sandviç gibi yemekler yerdim. Bir de okulumuzun hemen dibinde olan pastaneden börek, çörek, poğaça… Cips ve çikolatadan bir kıt daha iyi olmasına rağmen yine de çok sağlıklı olduğu söylenemez. Üniversiteye başladığımda okul yemekhanesine kavuşmuş ve 4 sene boyunca yemekhaneden çıkan, tabldot usulü ev yemeklerini seve-seve, kimi zaman aynı gün içinde 2 defa sıraya girerek yemiştim. 🙂 Yemekhanemizdeki ev yemeği hem daha ucuz, hem tüm beslenme gruplarına dikkat edilerek oluşturulmuş dengeli bir menüydü. Evet kimi zaman fazla yağlı, tuzlu ya da şekerli olabiliyordu ama dışarıda satılan diğer yemeklere kıyasla kat be kat sağlıklıydı.

Benim öğrenciliğimin üzerinden yıllar geçti. Şu anda oğlum Amerika’da Montessori felsefesine göre eğitim veren bir anaokuluna gidiyor. Sabahları mutlaka Türk usulü sağlam bir kahvaltı ettirerek okula gönderiyoruz. Okulda saat 10 gibi snack denilen ufak atıştırmalıklar veriyorlar, çoğunlukla meyve, cereal yada kraker. Kraker çok favorim olmasa da bir şekilde tolere ediyoruz. Öğle yemeği için okulda 2 seçenek mevcut. Ya evden getiriyorsunuz, ya da okula hizmet veren catering firmasından satın alıyorsunuz. Firmanın menüsü her ay başında ilan ediliyor. Verilen yiyecek listesine bakarak, dilerseniz gün gün de satın alabilirsiniz. Catering menüleri oluşturulurken mümkün olduğunca sağlıklı ve dengeli, tüm besin gruplarını içeren seçimler yapılıyor. Sebze, meyve, protein ve karbohidrat grubu oluyor. Okulda alerjilerden dolayı fındık/fıstık türleri yasak. Biz genelde okul menüsünü tercih ediyoruz. Kimi zaman Can yemeklerini evden götürmek istiyor. O zaman da genellikle tam buğday ekmeğine ev yapımı reçelli/peynirli sandviç, meyve, dil peyniri gibi bir menü hazırlıyorum.

Amerika’ya ilk geldiğimde şaşırdığım şeylerden biri çalışan yetişkinlerin de işyerine beslenme çantası götürmesiydi. Bizde çalışanların bir kısmı öğle yemeğini işyeri yemekhanesinden yer. Yemekhaneden yemeyenlerin çoğu da dışarıdaki restoranlardan beslenir. Evden, beslenme çantasıyla yemek getiren çok azdır. Oysa dedelerimizin, babalarımızın kuşağında işe sefer tasıyla yemek götürmek varmış. Yetişkin Amerikalıların ellerinde -muhtemelen çocuklarından kalma- çiçekli-böcekli, kimi zaman süper kahraman çizimli beslenme çantasıyla işe gelmesini ilk başlarda garip bulsam da, zamanla alıştım ve ben de işyerime beslenme çantası götürmeye başladım. Amerikalıların  bazıları sağlıklı beslenme amacıyla, bazıları ev beslenmesi daha ekonomik olduğu için, bazıları da her iki sebeple beslenme çantasını tercih ediyor. Biz de bir an evvel hem çocuklarımız, hem de kendi sağlığımız için eskiden uygulanan sefer tası ya da beslenme çantası geleneği canlandırmalıyız. Hem de sadece ilkokullar değil, ortaokul ve liseler için de…

Eğer okulda yiyecek satılacaksa, bence en güzeli kantinler yerine sağlıklı menülerden oluşan besinler sunan okul yemekhanelerinin olması. Böylece dengeli beslenme seçimini çocuğa bırakmak yerine, önlerine tüm seçimleri uygun şekilde yapılmış, sağlıklı bir menü çıkarılır. Elbette yemekhane menüleri diyetisyen, çocuk gelişimi uzmanı gibi profesyonellere danışılarak oluşturulmalı.

Bir sonraki yazımda okuldaki beslenme konusunun devamını yazacağım. Yemekhane menüleri oluşturulurken dikkat edilmesi gerekenler, kantinden çocuğumuz hangi yiyecek ve içecekleri gönül rahatlığıyla alabilir? Hangi yiyecekleri dikkatli tüketmeli? Hangi yiyeceklerden uzak durmalı? konularına değineceğim.

Bu arada okul öncesi eğitim kurumlarına ya da okula giden çocukları olanlara 3 sorum var:

1- Çocuğunuz kaçıncı sınıfa gidiyor?
2- Öğle yemeklerini okulda yiyorsa ne tür yemek var?  (Beslenme çantası, kantin, yemekhane)
3- Çıkarılan bu Milli Eğitim Bakanlığı genelge ve duyurularından sonra okullarınızda sunulan yemeklerdeki durum nasıl? Yasaklara gerçekten uyuluyor mu? Sağlıklı kurallar uygulanıyor mu?

Kaynaklar

(1) Sausalito Marin City District
(2) 17 Nisan 2007, 1008 sayılı, Milli Eğitim Bakanlığı, Okul Kantinlerinin Denetimi ve Uyulacak Hijyen Kuralları genelgesi
(3) 21 Temmuz 2011, 41 sayılı, Milli Eğitim Bakanlığı, Okul Kantinlerindeki Gıda Satışı genelgesi
(4) 30 Eylül 2015’de duyurusu yapılan Okullarda Yiyecek ve İçecek Standartları kitapçığı
(5) 2008, Öğrencilerin okul kantinlerindeki tüketim tercihleri ve kantinlerin değerlendirilmesi