Zekanın oldukça farklı tanımları var. Soyut düşünebilme, karmaşık konseptleri kavrama, iletişim, mantık, hızlı öğrenme/yaşanan tecrübelerden öğrenme, planlama, duygusal zeka, çevresel koşullara hızla uyum sağlama ve problem çözümü gibi konularda üstün başarı gösteren kişiler zeki olarak kabul ediliyor.
Zeka neden önemli? Çünkü geleneksel olarak kişinin zeka seviyesinin gelecekteki davranışlarını tahmin etmede rol oynadığı düşünülüyor. Bu fikrin savunucularının yaptığı araştırma sonuçlarına göre düşük zekalı bireyler istatistiksel olarak daha çok boşanıyor, evlilik dışı çocuk sahibi oluyor, hapise giriyor ve ekonomik açıdan devlet yardımı alarak yaşamak zorunda kalıyor. Bununla beraber yüksek zekalı bireyler genellikle daha uzun süreler eğitim görüyor, daha nitelikli işlerde çalışıyor ve daha çok para kazanıyor. Elbette şu ya da bu ünlü kişinin yaşantısından örnek verip, mesela şu kişi bir dahiydi ancak dehasını para kazanma yönünde kullanamadı ve açlıktan öldü, diyerek aksini idda etmek mümkün. Ancak burada istisnalardan değil, istatistiksel olarak genel eğilimlerden bahsediliyor.
Yetişkinlerin ve çocukların zeka seviyelerini ölçmek amacıyla en çok kullanılan araçlar psikometrik testler. Bu testler görsel, boyutsal, rakamsal ve kelime bilgisi içeren sorular ile; mantık, hafıza, hızlı düşünme, okuma ve genel kültür gibi farklı kavramsal süreçleri ölçmeyi hedefliyor. Pekiyi ya bebekler? Bırakın okumayı, henüz konuşmaya bile başlamamış bebeklerin zekasını ölçmek mümkün mü?
Bebekler İçin Zeka Testi Var mı?
Aslında zeka testlerine ilgi sanıldığı gibi yetişkinlerin değil çocukların zekalarının ölçümü ile başladı. Orijinal olarak Fransız psikolog Alfred Binet tarafından hazırlanan ve zeka geriliği olan çocukları tespit edip onları uygun eğitim programlarına yerleştirmeyi hedefleyen bir test, daha sonra Stanford Üniversitesinden psikolog Lewis Terman tarafından geliştirilip “Stanford-Binet Intelligence Scale-Stanford-Binet Zeka Ölçeği” adını aldı. Stanford-Binet Zeka Ölçeği 2 yaşından itibaren uygulanabiliyor. Zaman içinde güncellenen bu testin ilk 4 versiyonu sözel mantık, sayısal mantık, soyut/görsel mantık ve kısa-süreli bellek gibi 4 değişik alandaki sorulara odaklandı. 5.ve son versiyonu ise daha önce edinilen tecrübelerden bağımsız olarak yeni ortaya çıkan durumlarda mantıklı olarak düşünebilmek/problemleri çözmek; bilgi; sayısal mantık; soyut/görsel mantık; mantık/kıyaslama/öğrenme gibi karmaşık görevleri başarabilmek için gerekli olan bilgiyi akılda tutabilme kapasitesi şeklinde 5 ayrı faktörü ölçüyor. Elbette sorular testi alan kişinin yaşına göre uyarlanıyor.
Yine Psikolog Nancy Bayley’in geliştirdiği “Bayley Scales of Infant Development-Bayley’in Bebek Gelişim Ölçeği” testi ile 0-3 yaş arası bebeklerin motor gelişimi (vücut hareketleri ile ilgili gelişim), konuşma gelişimi ve kavramsal gelişimi ölçülüyor. 45-60 dakika süren bu test, bebeklere çeşitli oyunlar oynatılmasıyla uygulanıyor. Bu testin sonuçları, bebeğin ebeveynlerinin yanıtladığı bir “sosyal/duygusal hareketler” anketi sonuçları ile birleştirilerek bebeğin mevcut durumunda başarabileceği davranışlar ve yaş ortalaması ile kıyaslanması sağlanıyor.
Özetle, benim bildiğim kadarı ile, bu konu ile ilgiliyseniz, çocuğunuza doğumundan itibaren uygulanacak zeka testlerini bulmanız mümkün.
Zeka Testlerine Eleştiriler
Yukarıda örneğini verdiğim psikometrik testler zekanın genel olarak kabul edilen yönlerini ölçmekle beraber, eleştirildiği noktaları da var. Örneğin bu testlerin zeki insanların özelliklerinden olan yaratıcılık ve duygusal zekayı ölçmekte yetersiz kaldığı söyleniyor. Kimi test soruları testin hazırlandığı ülkenin kültüründen etkilendiği için yabancı bir kişi tarafından yanıtlandığında hatalı sonuç verebiliyor. Kimileri zeka testlerinin çoğunlukla testin alındığı zamana kadar oluşan birikimi ölçtüğünü ve bireyin gelecekteki kapasitesini tahmin etmenin mümkün olamayacağını söylüyor. Amerika’da 2 milyon öğretmenden oluşan üyesi olan “Ulusal Eğitim Birliği” zeka testlerinin boşuna yapıldığını ve yıkıcı olduğunu savunup uygulanmasına son verilmesini istiyor.
Zeka Testleri ve Bebekler İçin Zeka Testleri Konusunda Ne Düşünüyorum?
Her konuda olduğu gibi bu konuda da dengeli bir yaklaşım diyorum. Bence zeka testlerinin sonuçlarına bakarak geleceğe yönelik kehanetlerde bulunmak ne derece yanlışsa, zeka testlerini toptan rafa kaldırıp insanların kapasitelerini geliştirecek eğitimlerden mahrum bırakmak da o derece yanlış. Zekanın çok boyutlu bir kavram olduğunun farkına varmak ve bebeklikten başlayarak bireylerdeki değişimlere duyarlı olmak önemli. Bu duyarlılığı öncelikli olarak ebeveynler geliştirmeli. Çocuklarının doğal olarak neye eğilimli olduğunu fark etmek ve eğitimini o yönde şekillendirmekle işe başlayabilirler. Daha önce “Bebeklerle Nasıl Oynamalı?” başlıklı yazımda belirttiğim gibi:
Doğuştan itibaren insanların karşılaştığı tüm çevre koşulları karşısında hayatta kalabilmesi yeni bilgilere ve değişen koşullara ayak uydurmasından geçiyor. Karşılaştığımız her durum beyin nöronları arasında bazı bağlantıların (neural pruning) kurulmasını sağlıyor. Zaman içerisinde bu bağlantılardan en sık kullanılanlar korunurken az kullanılanlar yok oluyor. Örneğin doğuşta dünyaya ait herhangi bir bilgi olmadığı için nöron bağlantılarının sayısı az iken 6 yaşında iken bu bağlantılar en yüksek sıklığına ulaşıyor. 14 yaşından sonra ise az kullanılan bağlantılar yok olmaya başlıyor. Bu nedenle bebeklik ve erken çocukluk döneminde alınan eğitim ve içinde bulunulan aile, okul, çevre gibi koşulların bireyin gelişimine etkisi büyük. Çocukluk çağlarının iyi değerlendirilmesi gerekiyor.
Çocuklara has olan ve genellikle küçümsenen, “çocuktur” diyerek geçiştirilmeye çalışılan merak/tekrarlanan sorular/konudan konuya atlamalar aslında beyin içindeki nöronlarda korkunç bir faaliyet yaşanmasından ileri geliyor. Büyüdükçe, çevremizdeki olaylara alıştıkça, yani nöron bağlantıları rafine oldukça, bu merakı/ilgiyi kaybediyoruz. Bu her ne kadar doğal bir gelişim olsa da; bebeklerin/çocukların içinde yaşadığı çevrenin bu çevrede kendilerine en yakın insanlar olan ebeveynlerin/eğitimcilerin yaklaşımlarının ve genetik mirasın birleşerek bireyin hayatında bir nevi şekillendirici olduğunu kabul etmek gerekiyor. Zeka geriliği nedeni ile bir çocuğun özel eğitim alması ve potansiyelini artırması gayet normalken, yüksek zekalı bir çocuğun uygun eğitimi alarak potansiyeline uygun bir şekilde yaşamasından neden korkulsun? Bu konuda yazmaya devam edeceğim…
Kaynaklar: Wikipedia-IQ Test, Wikipedia-Stanford-Binet Intelligence Scale, Wikipedia-Bayley Scales of Infant Development, IQ Test Learning Info
